Koń w pigułce

Trudno w paru zdaniach scharakteryzować ten gatunek, mimo to postaramy się w tym artykule przedstawić najważniejsze fakty dotyczące koni, tak aby pierwsze doświadczenia z tymi zwierzętami  były przyjemne i bezpieczne.

Historia gatunku

Koń po raz pierwszy został udomowiony prawdopodobnie na terenie północnego Kazachstanu około 3,5 tys. lat p.n.e., natomiast ludność europejska dokonała tego ok. 1,5 tys. lat p.n.e

Przodkami koni orientalnych, od których pochodzą konie gorącokrwiste, były prawdopodobnie koń Przewalskiego i tarpan; konie zimnokrwiste pochodzą natomiast od konia leśnego z Północnej Europy. 

Koń Przewalskiego jest obecnie jedynym przedstawicielem gatunku koni dzikich. Rasa konik polski wykazuje bardzo duże podobieństwo do tarpana, lecz nie jest genetycznie tą samą rasą (chociaż poza Polską koniki polskie bywają określane mianem tarpan).

Konie zimnokrwiste

To konie których przodkami były ciężkie konie wojenne i pociągowe – mają cięższe kości gęstą sierść, grubą skórę, szczotki pęcinowe; są zazwyczaj spokojniejsze, mniej ruchliwe niż konie gorącokrwiste; są to konie robocze, używane między innymi do prac rolniczych i transportowych, jako konie pociągowe, zazwyczaj pracują w stępie;

Konie gorącokrwiste

To konie o dużej sprawności fizycznej, są energiczne, temperamentne, przystosowane do pracy w szybkim ruchu, użytkowane są najczęściej w sportach konnych; pochodzą od koni pełnej krwi arabskiej lub angielskiej; mają lekką budowę, gładką sierść, brak szczotek przy pęcinach; 

Potrzeby koni

Aby koń był zdrowy i szczęśliwy muszą zostać spełnione jego potrzeby. Domowe konie wbrew pozorom mają takie same potrzeby jak dzikie. O ich przetrwaniu decydują instynkty, które wpływają na ich zachowanie. Konie mają 4 potrzeby wynikające z przynależności do gatunku:

• przetrwanie, czyli unikanie sytuacji niebezpiecznych i zagrażających życiu
• jedzenie i picie
• rozmnażanie, aby zapewnić ciągłość gatunku
• socjalizacja – przebywanie w stadzie

Więcej o potrzebach koni znajdziesz w artykule: Jakie są najważniejsze potrzeby konia

Konie są zwierzętami roślinożernymi, które stanowiły w naturalnych warunkach pokarm zwierząt drapieżnych. Przetrwanie zapewnił im instynkt ucieczki, a w sytuacji bezpośredniego zagrożenia przystępują do walki. Dlatego konie z natury są czujne, ostrożne i płochliwe.

Konie to zwierzęta pochodzące ze stepu, poruszały się w celu zdobycia pożywienia po nieograniczonej przestrzeni. Ciasne, ciemne miejsca, ograniczające przestrzeń, a tym samym uniemożliwiające ucieczkę, budzą w nich lęk. 

Mając na uwadze dwa aspekty (instynkt ucieczki przed drapieżnikiem i potrzebę ruchu na odpowiednio dużej przestrzeni) konie nie lubią kiedy się je goni i ogranicza swobodę ruchu. 

Konie nie potrzebują stajni.  W naturalnych warunkach konie szukają schronienia przed ekstremalnymi warunkami pogodowymi (upał, zimny wiatr, marznący deszcz) i owadami, dlatego często wystarczy zapewnić im dostęp do wiaty albo naturalnego schronienia w postaci zagajnika. 

Udomowione konie nie muszą być zamykane na pół dnia w stajni, z powodu niskiej temperatury, deszczu, czy padającego śniegu. Mają świetny system termoregulacji, dzięki któremu mają szeroki zakres temperatury, która pozostaje dla nich neutralna (od 5 do 25 stopni Celsjusza). Mając wybór, konie często wolą pozostać na zewnątrz, niż wejść do stajni, wtedy kiedy nam jest zimno i nieprzyjemnie.

Konie potrzebują jeść przez większą część dnia.  Na wolności konie spędzają do 16 godzin dziennie pasąc się (pobierają pokarm małymi porcjami), ale nie stoją w miejscu, tylko się przemieszczają. 

Udomowiony koń również powinien mieć zapewniony stały dostęp do paszy objętościowej (pastwisko lub siano). Wynika to z budowy i pracy przewodu pokarmowego. O tym dlaczego koń potrzebuje stałego dostępu do paszy objętościowej i jak karmić konie możesz przeczytać w artykułach: 

Jak wszystkie organizmy żywe, konie potrzebują świeżej i czystej wody. W zależności od gabarytów, pory roku, ilości ruchu piją średnio od 15 do 35 litrów dziennie. O pojeniu koni przeczytasz w artykule: Woda w żywieniu koni

Jak wspomnieliśmy wcześniej nadrzędną potrzebą konia jest przetrwanie i poczucie bezpieczeństwa, które zapewnia stado. Konie to zwierzęta stadne. Łączą się w małe grupy, dzięki czemu odczuwają komfort i bezpieczeństwo, dlatego na pastwisku należy je trzymać w stadzie lub w małych grupach. 

Socjalizacja jest niezbędna do prawidłowego rozwoju. Konie od małego muszą przebywać z osobnikami swojego gatunku, aby nauczyć się odpowiednich zachowań.

Pomimo tego, że konie lubią wchodzić w fizyczne interakcje podczas wzajemnej pielęgnacji albo podczas zabawy, to utrzymują również strefę przestrzeni osobistej o promieniu ok 4-5 m.  Człowiek często zapomina o tej potrzebie, wchodząc “bez pytania” w strefę komfortu konia. 

Życie w stadzie opiera się na hierarchii. Na pozycję osobnika wpływa wiek, budowa ciała, temperament. Ustalenie porządku bywa gwałtowne i agresywne, ale kiedy zostanie ustalony, każdy koń zna swoje miejsce. Oczywiście porządek nie jest dany raz na zawsze  –  za każdym razem kiedy do stada zostaje dołączony nowy koń, następują zawirowania. Aby uniknąć kontuzji należy konie wprowadzać do stada stopniowo i zapewnić im dużą bezpieczną przestrzeń, tak aby goniony osobnik miał gdzie uciec.

Udomowiony koń powinien czuć się w stadzie komfortowo. Oznacza to, że nie powinien być ciągle gnębiony przez inne konie. Powinien mieć zapewniony swobodny dostęp do zasobów (jedzenia i wody) dlatego tak ważne jest, aby siatki z sianem lub paśniki rozmieszczać w różnych miejscach na padoku,  w ilości adekwatnej do ilości koni. Jeśli stado jest zgodne, nie będzie problemu ze wspólnym jedzeniem, ale zawsze pierwszeństwo w dostępie do zasobów będzie miał szef stada.

Większość koni podąża za swoim przywódcą. To on podejmuje decyzje gdzie i kiedy iść, najczęściej jest to klacz alfa. Chęć podążania konia za liderem jest wykorzystywana w treningu, ale aby nim być, musisz przekonać konia, że można ci zaufać. Dobre relacje zawsze oparte są na szacunku i zaufaniu! O relacjach między koniem a człowiekiem przeczytasz w artykule Lubi kocha szanuje – o relacjach między koniem a człowiekiem

Zmysły konia

Poznając jak działają zmysły konia, będziemy świadomi jak postrzega on otoczenie, przez co będziemy bardziej bezpieczni i zrozumiemy dlaczego konie zachowują się tak, a nie inaczej. 

Wzrok

Wzrok konia różni się od ludzkiego. Nasze oczy umiejscowione są z przodu głowy, a konia po bokach, przez co ma znacznie większy zakres widzenia – 340 stopni. Co więcej oczy konia działają niezależnie, dlatego zapoznając konia z jakimś przedmiotem trzeba mu go pokazać z dwóch stron. 

Konie są dalekowzroczne, jeśli patrzy w dal ma podniesioną głowę, jednak aby zidentyfikować obiekt z bliska, opuszcza głowę i używa zmysłu węchu i dotyku. Jeśli zbyt mocno trzymamy wodze i ograniczamy mu możliwość poznania, koń może się wystraszyć.  Zbliżając się do obiektu na wprost koni widzi go do momentu kiedy znajduje się mniej więcej w odległości 120 cm, później trafia do obszaru ślepego.

Istnieją strefy martwe, gdzie koń nie widzi – bezpośrednio przed nosem konia i za ogonem, oraz bezpośrednio pod nosem, na grzbiecie, w okolicach kłębu i przed czołem. Martwa strefa widzenia za zadem jest niebezpieczna – dlatego podstawową zasadą bezpieczeństwa podczas obcowania z końmi jest zakaz podchodzenia od tyłu. Zaskoczony koń  może kopnąć. Obszar ślepy przed czołem konia powoduje również to, że jeśli gwałtownie wyciągniesz rękę aby dotknąć konia, może się wystraszyć i odskoczyć, albo zadrzeć głowę.

Konie znacznie dłużej adaptują się do zmiany intensywności oświetlenia, dlatego kiedy wychodzisz z ciemnej stajni w słoneczny dzień, daj koniowi chwilę na przystosowanie się. 

Konie widzą w nocy lepiej niż ludzie i lepiej znoszą jaskrawe dzienne światło.

Słuch

Końskie uszy są najbardziej ruchome spośród uszu wszystkich zwierząt domowych – zakres ruchu wynosi niemal 180 stopni. Konie słyszą dźwięki z większej odległości, nawet kilku kilometrów i mają większy zakres słuchu – dotyczy to zarówno dźwięków o wysokim i niskim natężeniu. 

Węch i smak

Konie poznając otoczenie polegają na zmyśle powonienia. Ludzie nie doceniają tego zmysłu, przez fakt, że ludzki mózg jest silnie nastawiony na zmysł widzenia.  Konie jak i psy, po zapachu są w stanie określić płeć, stan zdrowia, hierarchię w stadzie osobnika, który przebywał przed nim w danym miejscu i zostawił  swoje odchody.  Koń z powietrza może zdobyć informacje o lokalizacji źródła wody, drapieżnika, określić emocje u kolegów w stadzie, rozpoznać znajomego konia, znaleźć drogę powrotną do stajni. Dzięki wibrysom (wąsom czuciowym) konie mogą selekcjonować jedzenie.

Odczucie smaku u koni jak i ludzi jest w 80 % uzależnione od powonienia. Ważnymi smakami dla konia jest słodki (glukoza – dostarcza energii) i słony. Sód jest niezbędny do utrzymania odpowiedniej objętości płynów oraz ciśnienia tętniczego krwi, prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego oraz do działania układu mięśniowego.

Dotyk

Konie są bardzo wrażliwe na dotyk. Potrafią czuć muchę siadająca na ich ciele, dlatego podczas szkolenia powinniśmy zawsze używać lekkiego nacisku a nie siły.

Konie traktują lekki i przerywany dotyk za irytujący, dlatego się od niego odsuwają, natomiast na siłę odpowiadają siłą – to dlatego, gdy napierasz z całą siłą na bok konia, on także napiera na ciebie.

Jeśli wystawimy konia na długotrwałe powtarzalne działanie bodźca – odczulimy go, tzn. przestanie na niego reagować i dokładnie tak się dzieje, jeśli podczas jazdy cały czas go podkupujemy, albo dźgamy łydką, chcą go zmusić do ruchu na przód. 

Budowa konia

Z jednej strony konie są mocne i wytrzymałe a z drugiej niezwykle delikatne i podatne na choroby, wynikające głównie z nadmiernego eksploatowania albo nieodpowiednich warunków bytowych. Każdy właściciel wie, że powiedzenie “zdrowy jak koń” można włożyć między bajki.

Poniżej znajdziesz parę ciekawostek związanych z anatomią konia

• Konie nie potrafią wymiotować – mają silne zwieracze przełyku, więc wszystko co połkną, musi przejść przez ich układ pokarmowy, dlatego tak ważne jest prawidłowe karmienie, by nie doszło do niedrożności przełyku, przeładowania żołądka, albo zatkania światła jelit i kolki.

• Ciało konia nie jest przystosowane do noszenia dodatkowych ciężarów; aby jeździć na koniu musi on najpierw rozbudować mięśnie grzbietu, oraz należy właściwie dopasować siodło. Przyjmuje się, że koń nie powinien nosić więcej na swoim grzbiecie niż 20% swojej masy (jeździec + sprzęt), oczywiście wszystko zależy to do jego budowy; konie o lekkim kośćcu powinny nosić mniejsze ciężary.

• Koń może drzemać na stojąco – kończyny konia pozwalają odpoczywać na stojąco przy minimalnej pracy mięśni, dzięki aparatowi ustaleniowemu i zwrotnemu, który stabilizuje stawy,  tak że ciężar odpoczywającego konia opiera się na wyprostowanych dwóch przednich kończynach i jednej tylnej. Druga tylna opiera się krawędzią kopyta o ziemię i koń co kilka minut przenosi ciężar raz z jednej, raz z drugiej nogi.

Odpoczynek i sen 

Konie odpoczywają większość czasu w pozycji stojącej drzemiąc od 20 do 50 razy dziennie. W pozycji leżącej nie spędzają więcej niż dwie godziny, ze względu na swoje gabaryty i ciśnienie jakie jest wywierane na narządy wewnętrzne. Dłuższe leżenie jest niezdrowe, dlatego koń który nie potrafi samodzielnie wstać, ma kiepskie rokowania.

Domowe konie w odróżnieniu od ludzi śpią zarówno w ciągu dnia jak i w nocy. Dziko żyjące konie śpią krótko w ciągu dnia, aby nie stać się ofiarą polującego drapieżnika, dlatego właśnie konie regenerują się, stojąc. Przez swoje gabaryty wstają powoli, co  zmniejsza ich szanse na ucieczkę w przypadku zagrożenia.

W stadzie prawie nigdy nie zobaczysz koni leżących razem. Przynajmniej jeden będzie stał na straży, gotowy zaalarmować resztę stada, jeśli pojawią się jakiekolwiek oznaki niebezpieczeństwa. 

Konie kładą się na boku, kiedy są zrelaksowane i czują się bezpiecznie. Tylko w takiej pozycji wchodzą w fazę REM. Więcej o kładzeniu się koni i śnie znajdziesz w artykule Dlaczego koń się kładzie.

Długość życia

W przeszłości konie żyły średnio 20 do 25 lat ale obecnie ich długość życia wynosi między 25 a 30. Konie żyją dłużej dzięki właściwej opiece. Konie, którymi opiekuje się człowiek, żyją dłużej, niż dzikie konie. Mustangi dożywają średnio 15 lat. Nie wszystkie rasy mają taką samą długość życia. Konie mniejszych ras i prymitywne, jak fiordy, islandery, hucuły dożywają 30-35 lat. Decydując się na zakup konia, należy mieć świadomość, że opieka nad nim, to długotreminowe zobowiązanie.

Skutki udomowienia

Jednym z najgorszych skutków udomowienia konia jest przytrzymywanie go w zamknięciu i ograniczanie kontaktów z innymi końmi na padoku. 

Ludzie, nie rozumiejąc natury koni, antropomorfizują je. Zamykają w złotych klatkach i w obawie przed kontuzją wykluczającą zwierzę z użytkowania, trzymają konia na pojedynczych, małych kwaterach, albo w ogóle nie wypuszczają z boksu. 

U wrażliwszych osobników, które nie potrafią przystosować się do warunków bytowych narzuconych przez widzimisię człowieka, pojawiają się stereotypie (bezcelowe, powtarzane regularnie zachowania), takie jak chodzenie po boksie, tkanie, samookaleczanie, łykanie.

Konie też często są karmione niezgodnie z ich fizjologią – mają ograniczony dostęp do paszy objętościowej, dostają zbyt dużo paszy treściwej opartej na ziarnie zbóż. Z drugiej strony są też często przekarmianie, czego skutkiem jest otyłość oraz choroby metaboliczne. Koń jako zwierzę stepowe miał dostęp do naturalnych łąk niskiej jakości z dużą ilością ziół. Sztucznie zakładane pastwiska są często zbyt bogate, a wielogodzinny wypas na takiej łące prowadzi do otyłości, ochwatu, kolek.

Przez derkowanie, zbyt częste szorowanie, nakładanie różnych pielęgnacyjnych preparatów skóra i sierść zostaje pozbawiona naturalnych właściwości ochronnych.

Niestety często świadomie lub też nieświadomie, właściciele koni pozbawiają ich możliwości bycia po prostu koniem. 

Podsumowując

1. Im więcej wiemy o naturze koni, tym większe szanse mamy na dobre relacje. 
2. Podstawą dobrostanu koni jest nieograniczanie ruchu i przestrzeni.
3. Konie są zwierzętami stadnymi i potrzebują towarzystwa innych koni.
4. Konie spędzają większość dnia na jedzeniu. Ich układ pokarmowy jest przystosowany do pobierania pokarmu ciągle, małymi porcjami.
5. Konie na zagrożenie reagują ucieczką, w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia – atakiem.
6. Konie z natury dążą do wygody i unikają konfliktów, dlatego żyją wg. ustalonej w stadzie hierarchii – każdy zna swoje miejsce.
7. Konie lepiej widzą z daleka niż z bliska. Bliskie przedmioty poznają dzięki węchowi i dotykowi. Konie mają szeroki zakres widzenia; nie widzą tylko tego co jest bezpośrednio przed nimi i za nimi.
8. Konie mają bardzo dobrze rozwinięty zmysł słuchu, a końskie uszy mają zakres ruchu wynoszący 180 stopni.
9. Konie mają taką samą wrażliwość na zapachy jak  psy, zapach jest najsilniejszym źródłem poznawania otoczenia

Źródła

J. Jones: Mózg konia, mózg człowiekaCh. Hill: Myśleć jak koń